Isoleren in balans volgens Felix Kusters, adviseur verduurzaming

Felix Kusters is al 10 jaar werkzaam als adviseur op het gebied van verduurzaming van monumenten. Hij is eigenaar van adviesbureau Klimaraad en verduurzamingsadviseur bij Stichting ERM (Erkende Restauratiekwaliteit Monumentenzorg). Voor ERM houdt hij zich met name bezig met kennisontwikkeling, voorlichting en het opstellen van verduurzamingsrichtlijnen gericht op restauratie van monumentale gebouwen. In 5 vragen leren we zijn visie op isoleren in balans.

Wat betekent verduurzaming volgens jou als adviseur?

“Als adviseur verduurzaming is het mijn voornaamste doel om het energieverbruik van (monumentale) panden naar beneden te brengen. Een monument verduurzamen is een uitdagende puzzel. Het totaalplaatje wordt daarbij vaak over het hoofd gezien. 

We moeten streven naar een optimale balans tussen energie-en kostenefficiëntie én behoud en herstel van monumentale waarden. Het gaat daarbij niet alleen om de isolatiewaarde of houdbaarheid van het pand, maar ook om de duurzaamheid van de materiaalvoorziening zelf. Denk aan duurzame energiebronnen, slimme isolatiematerialen en energiezuinige productiemethoden. Hoe kunnen we het materiaalgebruik afstemmen op bijvoorbeeld circulariteit?”

Welke trends zie je in verduurzaming van monumenten? 

“Ik zie een toenemende belangstelling voor natuurlijke materialen. En dan heb ik het voornamelijk over het isoleren van gebouwen. Bij isolatiematerialen heb je vaak keuze tussen materialen die wat milieuonvriendelijker zijn en natuurlijke (of in ieder geval minder milieubelastende) materialen die bijvoorbeeld gerecycled zijn. 

Natuurlijke materialen isoleren doorgaans iets minder goed. Wat je dan wel kunt doen is dikker isoleren, maar wat wij altijd zeggen is: ‘De eerste centimeter levert het meeste op’. Op een gegeven moment heb je de grootste besparing wel bereikt. Nog dikker isoleren heeft dan weinig nut in relatie tot het extra materiaal dat je gebruikt. Je kunt beter 2 woningen isoleren met 1 centimeter dan 1 woning met 2 centimeter. Dat levert meer op.”

… en in relatie tot glas?

“Glasdikte speelt vaak een grote rol bij monumenten, omdat je daar vaak maar een beperkte sponningruimte beschikbaar is. Dus je ziet ook dat de monumentensector bij glasvervanging eigenlijk altijd gaat naar monumentenglas (dun dubbel glas) of tegenwoordig ook vacuümglas. Heel dik HR+++ glas kan in een monument bijna nooit toegepast worden en ook HR++ glas is vaak al problematisch vanwege de vereiste sponningdiepte, tenzij de kozijnen ook vervangen moeten worden. Maar voor monumentale kozijnen is dat eigenlijk altijd te dik. Vaak blijft het beperkt tot maximaal 10 millimeter. Dus vandaar dat je meestal uitkomt op monumentenglas, vacuümglas of voorzetramen.”

“Wat levert het op aan besparing?”, “Wat doet het met het comfort?”, “Wat kost het?” en “Is het toepasbaar in mijn monument?” zijn vragen die vaak worden gesteld door eigenaren.

“Een factor die bij isolatie steeds belangrijker wordt, is: ‘Waar komt het materiaal vandaan en wat is de milieubelasting?’ Bij glas zie je dat overigens minder. Ik denk dat mensen daar toch van denken dat het een universeel product is en het niet uitmaakt of je glas type A of glas type B bestelt. We krijgen daarover meer vragen over de toepassing, bijvoorbeeld de verschillen tussen monumentenglas, HR++ glas of vacuümglas.

Daarbij heeft vacuümglas op dit moment vooral de aandacht van eigenaren. Monumentenglas bestaat al veel langer dan vacuümglas en is ook een stuk voordeliger. Vaak weten mensen alleen dat vacuümglas heel goed isoleert, maar houden ze zich niet bezig met de andere eigenschappen zoals kleur, welving en lichtreflectie. Door toepassing van een getrokken buitenruit wordt de authentieke uitstraling aan de buitenzijde behouden. Bij monumentenglas kan het buitenblad vervangen worden door getrokken glas, zodat de dikte van het glaspakket hetzelfde blijft. Bij vacuümglas moet dit op het buitenblad worden verlijmd zodat de dikte met circa 3 mm toeneemt.”

Is ieder monument te verduurzamen?

“Mijn ervaring is dat er altijd wel iets mogelijk is. Bijvoorbeeld gedragsmaatregelen zoals monitoring, hetgeen de bewustwording verhoogt en mensen hun  gedrag hierop kunnen aanpassen. Het heeft ook te maken met de portemonnee en wat iemand bereid is in te leveren (bijvoorbeeld ruimte). 

Monumentale panden vallen vaak onder strenge bouw- en monumentenzorgwetten. Het naleven van deze regels kan beperkingen opleggen aan de mogelijke verduurzamingsmaatregelen. Soms is er sprake van een monumentale afwerking, bijvoorbeeld een spanbehang, dat behouden moet blijven. Dan wordt het al gauw lastig om aan de binnenkant wat te doen aan je gevel. In zulke gevallen worden de mogelijkheden vaak beperkt tot het glas, dak en bijvoorbeeld de vloer. 

Als het echt gaat om isolatie, dan moet je per situatie kijken wat er kan. Het blijft maatwerk. Bij een monument moet je altijd letten op de bouwfysische situatie op het moment dat je iets isoleert of vervangt. Belangrijk is om vochtproblemen te allen tijde te voorkomen. Niet alleen vanwege het binnenklimaat, maar vooral ook voor het behoud van de constructie. Kierdichting levert in monumenten doorgaans veel op qua energiebesparing en comfort, maar het is dan wel van belang ook iets aan je ventilatie doen. Dit zodat er genoeg luchtverversing ontstaat om het vocht af te voeren en voor een gezond binnenklimaat.”

Is duurzame energieopwekking ook bij monumenten mogelijk?

“Soms wel, dat neem ik altijd wel mee in mijn advies. Bij duurzame energieopwekking denken we meestal aan zonnepanelen of zonnecollectoren. Maar bijvoorbeeld ook warmtepompen vallen daaronder. Deze maken gebruik van de aanwezige energie in natuurlijke bronnen zoals lucht, bodem en water. Windenergie zie ik hierbij zelden terugkomen, alleen af en toe in het buitengebied.

Zonnepanelen zijn erg beeldbepalend voor de monumentale sfeer in een stad of omgeving. Daardoor zijn er vaak ook opgelegde beperkingen voor zichtbare dakvlakken in de openbare ruimte. Persoonlijk vind ik dat goed, omdat zonnepanelen op daken van monumentale panden het beeld en het aanzicht vanaf de straat kunnen verstoren. Soms zijn er ook alternatieve mogelijkheden op het dak die minder zichtbaar zijn, zoals aan de achterzijde. Maar bij monumenten komt het ook vaak voor dat er geen geschikte mogelijkheden bestaan.  

Er zijn in dat geval ook andere oplossingen mogelijk, zoals aansluiting bij een energiecoöperatie. Dan worden de panelen niet op het eigen dak gelegd, maar op bijvoorbeeld industrieterreinen. Zo kan je energie opwekken zonder dat je het monument schaadt. Dit biedt vaak betere mogelijkheden. Toch hebben de meeste eigenaren voorkeur voor hun eigen pand, zodat ze het in hun eigen beheer hebben.”

Rekening houden met balans in isolatie?

“Altijd. Het allerbelangrijkste is het behoud van de monumentale waarde. We snappen dat mensen graag willen verduurzamen vanwege kostenbesparingen of comfort. Maar een monument is een monument omdat het monumentale, culturele en historische waarde heeft. Als het er op een gegeven moment door de duurzaamheidsmaatregelen niet meer uitziet als een monument of je vochtproblemen gaat krijgen, dan schiet je aan het doel voorbij. 

We proberen het isoleren zoveel mogelijk in balans te doen met monumentale waarden en bouwfysische randvoorwaarden. Soms wil je isoleren, maar kan dat op bepaalde plekken gewoon niet. We zoeken altijd naar een goede mix tussen wat de klant wil en wat het pand aan mogelijkheden biedt.”

Lees ook